---

Gawrzyjałki - wieś

Wieś została założona w 1788 roku jako osada szkatułowa, na tak zwanych nowiznach lasów w nadleśnictwie Pupy . W połowie XIX wieku wieś obejmowała około 60 łanów, z których 2/3 znajdowało się w dziedzicznej dzierżawie. W 1782 roku miejscowość składała się z 22 gospodarstw. W 1818 roku Gawrzyjałki były zamieszkane przez 104 osoby i obejmowały 42 gospodarstwa. W 1861 roku do wsi został przyłączony przysiółek Wyżega (założony w 1800 roku), który liczył 4,5 łana i dwa gospodarstwa. Z kolei w 1928 roku w skład wsi włączono majątek w Pużarach (założony około 1812 roku; w 1858 roku obejmował 23 łany i 5 gospodarstw), który później rozparcelowano.

Obszar dzisiejszej Gawrzyjałki należał do Parafii w Jerutkach. Od roku 1788 (wraz z Lipowcem) został dołączony do Parafii w Księżym Lasku. Samodzielną Parafią stał się w roku 1895. Parafia objęła swym zasięgiem wsie: Gawrzyjałki (Wilhelmsthal/Gawrzyalken), Bały Grunt (WeiBengrund/Bialygrund), Wawrochy (Deutschheide/Wawrochen), Zielone (Grünflur/Zielonen), Stary Suchoros (OstflieB /Alt SuchoroB), Konrady (Konraden/Conraden), Niedżwiedzie (Bärenbruch), Jerominy (Jeromin), majątek Nowy Suchoros (Gut Auerswalde), leśnioctwo Gawrzyjałki (Forsterei Wilhelmsthal) i zabudowę kolonijną Jerut (GroB-Jerutten).
Pierwszym proboszczem Parafii, w latach 1895 - 1900, był pastor Montza, jego następcą został pastor Metschies. Nabożeństwa odbywały się na przemian w szkołach w Gawrzyjałce i Białym Gruncie.
Dopiero pastor Grigo (1908-1911)rozpoczął starania o budowę kościoła.
W maju 1907 r. położono kamień węgielny pod budowę nowego kościoła a już 8 października 1908 r. mogła się odbyć w nowym kościele, konfirmacja młodzieży rocznika 1894.
Kościół zbudowano jako tzw. Kościół Jubileuszowy, w stylu neogotyckim nawiązującym do rozwiązań stosowanych w państwie zakonnym, tak jak i kościół w Lipowcu. Budowla zbudowana została z czerwonej cegły, z wieżą zwróconą do ulicy.
Ubogie wnętrze stanowi płaski biały drewniany sufit z emporą organową i od północnej strony - emporą boczną. Apsyda mieści niski ołtarz oraz po lewej stronie niską ambonę. Jedyną ozdobę , nad ołtarzem, jest rozeta, z malowidłem zmartwychwstałego Chrystusa.
Kościół posiadał 2 spiżowe dzwony. Niestety, dzwony podzieliły los wszystkich kościelnych dzwonów. W czasie I wojny światowej zostały przetopione. Po wojnie zastąpiły je stalowe dzwony.
Obok apsydy mieści się pomieszczenie przeznaczone pierwotnie na godziny biblijne oraz naukę konfirmacji. W czasie nabożeństw służyło jako zakrystia.

Po drugiej wojnie światowej Parafia podlegała proboszczom ze Szczytna. Ostatecznie w roku 1981 kościół został sprzedany przez konsystorz naszego Kościoła Kościołowi Rzymsko-Katolickiemu.
Obecnie jest on siedzibą katolickiej parafii pw. św. Wojciecha.

jerutki

---

---

Jerutki - wieś

Wieś założona w ramach osadnictwa szkatułowego w 1687 r., a następnie powiększona o kolejne grunty w 1701 r. Nazwa prawdopodobnie pochodzi od nazwy pieców do wypalania węgla drzewnego.

Szczególną rolę wśród kościołów powiatu Ortelsburg odegrały Jerutki. Parafia powstała w roku 1709 mając za zadanie objęcie swoim zasięgiem wsie, które powstawały w czasie tzw. „Großen Kurfürsten“, cały teren niezamieszkały „Łatany“ , aż do południowej granicy z Polską, tj. teren zwany „Wildnis” .

Pierwsza budowla kościelna powstała w 1710 r.. Uszkodzona została w 1734 r. Na jej miejscu wybudowano nowy, stojący do dzisiaj biały kościół z tzw. pruskiego muru. Wieża powstała dopiero w latach 1820-1821, zaś 33 lata później dobudowano aneks, stanowiący obecnie kościelną zakrystię. Z poprzedniego kościoła przeniesiono parę cynowych lichtarzy.

Wnętrze otrzymało barokowy wystrój. Z 1737 r pochodzi kazalny ołtarz spoczywający na ciężkich, kręconych kolumnach, wykonany przez snycerza z Wielbarkaa - Michała Kapickiego. Z tego samego okresu pochodzi, wykonany również przez tego samego snycerza, anioł chrzcielny.
Pod emporą zachodnią znajduje się wmurowana w posadzkę płyta epitafijna żony pierwszego księdza w Jerutkach z 1711 r.
Wewnątrz świątyni ukazuje się nam wyjątkowo przestronna barokowa przestrzeń. Patrząc nad nawę główną, ujrzymy sklepienie kolebkowe (w kształcie połowy przeciętego walca), zaś nad emporami znajduje się sufit półkolebkowy.

Pierwotnie do Parafii Jerutki należały wsie: Jerutki (Klein-Jerutten),Olszyny (Olschienen), Teerofen, Płozy (Plohsen), Wawrochy (Wawrochen), Lipowiec (Lipowitz/Lindenort), Piasutno (Piassutten), Świętajno(Schwentainen) i Jeruty (Groß-Jerutten).
W wieku XVIII Fryderyk II rozpoczął akcję zagospodarowania nie zamieszkałych jeszcze ziem. Za pomocą sieci kanałów odwodniono pod nowe osady bagniste tereny południowych mazur. Na osuszonych mokradłach Łatany powstały w latach 1770 – 1795 wsie: Księży Lasek (Fürstenwalde), Borki Wielbarskie (Borken), Łatana (Lattau), Lejkowo (Röblau), Zapadki (Schröttersau), Olędry (Wagenweld), Ostrowy (Werder). Powstały jako wioski szkatułowe, na prawie chełmińskim. Chłopi mieli dziedziczne prawo posiadania uprawianych włók.

Zagospodarowywanie nowych terenów, powstanie nowych wiosek spowodował szybki wzrost liczebności parafian. Pod koniec dziewiętnastego wieku Parafia w Jerutkach liczyło około 9000 parafian, obejmując swym zasięgiem wsie: Chochół ( Friedrichsfelde), Stare Kiejkuty (Alt-Keykuth), Kobiel, Marksewo(Marxöwen), Nowe Marksewo ( Neu-Marxöwen, Olszyny (Olschienen),młyn Kukłanka (Opuskelmühle), Piasutno (Piassutten), Bergfelde, Płozy (Plohsen), Powałczyn (Powalczyn),leś. Strużki (Strusken), leś. Wykno (Wykno).
W 1892 r wyodrębniono parafię w Lipowcu (Lipowitz/Lindenort), w 1902 Parafię w Gawrzyjałce (Gawrzialken /Wilhelmsthal) a w 1908 r. Świętajno (Schwentainen/Altkirchen).

---

Świeto Misyjne w dniu 24 maja 1959 r.

Podczas Święta wystąpił zespół puzonistów z Gawrzyjałki i Świętajna

źródło: Ortelsburger Heimatbote 2010;

zdjęcie udostępnił: Gerhard Syska (Niemcy)

---

Niestety, nieruchomość nie została uznana jako własność Parafii E-A w Szczytnie. Ostatecznie Skarb Państwa sprzedał nieruchomość w Jerutkach Kościołowi Rzymsko - Katolickiemu. Obecnie mieści się tutaj filia Parafii katolickiej pw. św. Andrzeja Boboli w Świętajnie.

---

Klon - wieś

Wieś założona w ramach osadnictwa szkatułowego, lokowana w 1654 r. na 56 włókach chełmińskich. W XVIII w. większość mieszkańców stanowili katolicy. Dopiero później wzrosła liczba ewangelików. W 1730 r. we wsi były 64 gospodarstwa rolne. Natomiast w połowie XIX w. we wsi było 128 domów. W tym czasie Klon należał do najludniejszych wsi w tej części Mazur. W 1730 w sprawozdaniu starosty szczycieńskiego podpułkownika von Gaudeckera na temat oświaty, w wykazie szkół wiejskich ujęta jest szkoła w Klonie. Po powstaniu styczniowym we wsi osiedliło się kilku powstańców, prześladowanych przez władze carskie. Pożar z roku 1893 zniszczył znaczna część wsi. Kolejne duże zniszczenia przyniosła pierwsza wojna światowa. Toeppen podaje za kroniką kościelną z Jerutek, że w Klonie działała sekta "świętych", która aby przedstawić ofiarę Izaaka zabijała dzieci. W bardziej obiektywny sposób od kroniki z Jerutek o sekcie "świętych" pisze F.S. Oldenberg (pastor luterański z Berlina) w "Zur Kunde Masurens" 1865. Nie potrafił on jednak określić genezy powstania tej sekty, a przypuszczalnie byli to epigoni braci polskich w Prusach.

Ewangelickie nabożeństwa w Klonie do 7 lutego 1937 r. obywały się w dwuklasowej szkole. Odprawiał je pastor z Rozóg. Nauka konfirmacyjna odbywała się w Rozogach. Dużą rolę odgrywała siostra (pielęgniarka) Hanna Losch, która nie tylko zajmowała się chorymi ale również zajmowała się sprawami religijnymi: prowadziła godziny biblijne jak również szkółkę niedzielną. W Klonie działał chór kościelny oraz zespół puzonistów, który był prowadzony przez diakona z Rozóg.
Tak duże zaangażowanie parafian spowodowało, że zdecydowano się wybudować kościół w Klonie oraz usamodzielnić Parafię.
Niewielki kościół w Klonie został oddany w roku 1937. Poświęcenie odbyło się 7 lutego 1937 r. Superindent Stern skierował do pracy w Klonie pastora Kühnapfel, który objął Parafię w kwietniu 1937 r. Był on jedynym proboszczem Parafii w Klonie. W okresie II wojny światowej został skierowany na front. Zginął pod Stalingradem.

Po II wojnie światowej nabożeństwa w Klonie odprawiał proboszcz z Rozóg. Zmiana granic województw w 1975 r. i wcielenie Gminy Rozogi do woj. ostrołęckiego, spowodowało zmasowany wyjazd Mazurów do Niemiec. Władze woj. ostrołęckiego, w przeciwieństwie do urzędników z Olsztyna, wydawały bez oporu zgodę na emigrację do Niemiec. Spowodowało to, iż prawie wszyscy ewangelicy wyjechali do Niemiec. Pozostała tylko jedna rodzina. Z konieczności więc ks. Paweł Kubiczek wraz z Radą Parafialną w Szczytnie postanowili wynająć kościół w Klonie uznanemu architektowi z Warszawy. Nie znano, iż ten pan cierpi na chorobę alkoholową. Zamiast więc prawidłowego utrzymania kościoła nastąpiła dalsza jego dewastacja.
Postanowiono więc poszukać odpowiedniego inwestora, inwestora, który poprowadził by działalność godną przeznaczenia obiektu.
Ostatecznie, Rada Parafialna Parafii Ewangelicko – Augsburskiej w Szczytnie na swym posiedzeniu w dniu 10 września 2006 r. wyraziła zgodę na sprzedaż nieruchomości Stowarzyszeniu na rzecz Rozwoju Wsi Klon i Okolic za kwotę 1000 zł.

---

---

Księży Lasek - wieś

W wieku XVIII Fryderyk II rozpoczął akcję zagospodarowania nie zamieszkałych jeszcze ziem. Za pomocą sieci kanałów odwodniono pod nowe osady bagniste tereny południowych mazur. Na osuszonych mokradłach Łatany powstały w latach 1770 – 1795 wsie: Księży Lasek (Fürstenwalde), Borki Wielbarskie (Borken), Łatana (Lattau), Lejkowo (Röblau), Zapadki (Schröttersau), Olędry (Wagenweld), Ostrowy (Werder). Powstały jako wioski szkatułowe, na prawie chełmińskim. Chłopi mieli dziedziczne prawo posiadania uprawianych włók.

Początkowo wioski te należały do Parafii w Jerutkach.

W roku 1816 utworzono oddzielną Parafię w Księżym Lasku i zbudowano pierwszy drewniany kościółek, który w pierwotnym stanie przetrwał do roku 1931.

W roku 1928 stary drewniany kościółek został rozebrany i w to miejsce postawiono nowy murowany kościół, który został poświęcony w dniu 31 maja 1931 r. Do budowy wykorzystano drewno ze starego kościoła, jak również zamontowano od nowa stare wyposażenie. Ołtarz i ambona zostały ustawione w wersji pierwotnej przez Nadermana z Olsztyna. Ambona ustawiona została z boku ołtarza. Przebudowę kościoła prowadziła firma Willy Grzela ze Szczytna pod nadzorem inspektora budowlanego Urzędu Budowlanego w Szczytnie – Schumachera.

W związku wybudowaniem w roku 1885 nowego w gotyckim stylu kościoła w Rozogach, stary barkowy ołtarz nie pasował do nowego wystroju kościoła, w związku z czym Parafia w Rozogach podarowała Parafii w Księżym Lasku barokowy ołtarz i ambonę. Ołtarz wykonany był przez królewieckiego snycerza Izaaka Riga, tego samego, który wykonał ołtarz w Sorkwitach. Ponieważ drewniany kościółek w Księżym Lasku był za niski i zbyt mały - koniecznym było skrócenie ołtarza i umieszczenie ambony nad stołem.

Kościół nie posiadał ogrzewania ale nawet w największe mrozy odbywały się w nim nabożeństwa - w niedzielę i w dni świąteczne dwa nabożeństwa: jedno w języku niemieckim, drugie w języku mazurskim.

Proboszczowie Parafii w Księżym Lasku do roku 1945: ks. Surminski, ks. Jakobi, ks. Kamiński, ks. Mantze, ks. Stenzel, ks. Weidekamm i inni.

---

Świeto parafialne w roku 1952

Podczas Święta wystąpił zespół puzonistów z Gawrzyjałki i Świętajna

źródło: Ortelsburger Heimatbote 2010;

zdjęcie udostępnił: Gerhard Syska (Niemcy)

---

Kościół w Księżym Lasku został sprzedany przez Parafię E-A w Szczytnie dla Kościoła Rzymsko - Katolickiego. Obecnie kościół należy do Parafii PW. Niepokalanego Poczęcia Maryi Panny w Lesinach Wielkich.

---

---

Wieś lokowana w 1666 r., na prawie chełmińskim, ponownie zasiedlona w czasach Fryderyka Wielkiego. Dawniej była to wieś z prawem do odbywania dwóch targów i jednego jarmarku rocznie.

Przez wiele lat, a nawet stuleci w Lipowcu nie było kościoła, a wieś należała początkowo do parafii ewangelickiej w Szczytnie, potem do Jerutek, jeszcze później do Księżego Lasku, by znów powrócić do Jerutek, która na przełomie XIX i XX wieku liczyła już 9 tys. parafian, a zajmowała powierzchnię całej dzisiejszej gminy Świętajno i większej części gminy Szczytno i Wielbarka. Na początku XX wieku wydzielono więc z niej nowe parafie w Spychowie, Gawrzyjałkach i właśnie w Lipowcu.
Parafię w Lipowcu utworzono w roku 1898. Budowę kościoła w Lipowcu rozpoczęto w roku 1905, a poświęcono go już 5 października 1906 r. Kościoły w Spychowie, Gawrzyjałkach i Lipowcu zwano Kościołami Jubileuszowymi, gdyż zbudowano je w związku z 200-leciem królestwa pruskiego.
Kościół zbudowano w stylu neogotyckim, z masywną wieżą i ścianami przyporowymi, celowo nawiązując przy tym do rozwiązań stosowanych w państwie zakonnym. Zadbano nawet o takie szczegóły jak np. większe od tradycyjnych rozmiary cegieł czy dachówki typu mnich-mniszka. Od strony zachodniej ogromne witrażowe okno, przed którym umieszczono ołtarz z górującą postacią ukrzyżowanego Chrystusa. Całość dopełniał drewniany sufit z malowidłami oraz drewniane empory. Przed wejściem do kościoła umieszczono kamienną tablicę pamiątkową. Stanowi ona obecnie ostatni istniejący fragment kościoła w Lipowcu. Znajduje się w kruchcie kościoła w Szczytnie.
Nowy kościół i nowa parafia zaczęły żyć swoim życiem: nabożeństwa, chrzty, śluby i pogrzeby. Mijały lata, zmieniali się proboszczowie, a kościół trwał i był potrzebny. Aż do stycznia 1945 roku, kiedy to wkraczający do Lipowca żołnierze Armii Czerwonej podpalili kościół. Przez kolejne 30 lat w środku wsi stał zniszczony, niemy świadek barbarzyństwa i okrucieństwa wojny. Ostetecznie, po kilku monitach Urzędu ds Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie ruiuny zostały rozebrane przez władze gminne na początku lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku.

Do Parafii w Lipowcu należały następujące wsie: Mały Lipowiec (Klein-Lipowitz), Purda, Ciemna Dąbrowa (Finsterdamerau),Jakubowy Borek (Jakobswalde), Kiełbasy (Kelbassen), Łysak (Lysack), Mały Zieleniec (Klein-Radzienen), Wały (Wallen), Piecuchy (Wessolygrund), Zabiele (Zabiellen)

---

Opaleniec - wieś

Najbardziej na południe wysuniętym przyczółkiem ewangelicyzmu był Opaleniec, wieś położona w pobliżu ówczesnych granic z Polską, niedaleko miasteczka Chorzele, obecnie w granicach administracyjnych województwa mazowieckiego powiatu przasnyskiego. Wieś istniała w 1550 i była tzw. wsią kościelną

Pierwszy kościół powstał w roku 1579, kiedy to jeszcze tereny te należały do powiatu nidzickiego. Do Parafii, oprócz Opaleńca, należały wsie: Baranowo, Przybroda i Roggen.

W roku 1878, w miejscu drewnianego kościoła, postawiono nowy kościół z czerwonej cegły.

Kościół ten przetrwał w nienaruszonym stanie do roku 1988, kiedy to Parafia E-A w Szczytnie sprzedała go architektowi z Warszawy na urządzenie w nim hotelu i galerii sztuki.
Obiekt ten, o potencjalnym takim przeznaczeniu, funkcjonuje do dnia dzisiejszego, chociaż obecni właściciele nieruchomości nie przyjmują gości .

---

Rozogi- wieś

Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z połowy XVI wieku. W opisie granicy Prus Ksią­żęcych z 23 lutego 1553 roku Lucas Davidt umiejscowił strażnicę myśliwską Rossocken na niewielkim wzniesieniu, na prawym brzegu rzeki Rozogi. Powstanie wsi Rozogi związane było z intensywną kolonizacją południowo-wschodniej części starostwa szczycieńskiego, nazwaną szkatułową. Jacob Bieber otrzymał 23 lutego 1645 r., od elektora Fryderyka Wil­helma przywilej na 60 włók chełmińskich dąbrowy (1 włóka = 16,8 ha) i innych lasów przy strażnicy myśliwskiej Rossocken, w tym 6 włók sołeckich dziedzicznych dla siebie wraz z niższym sądownictwem dla założenia wsi Friedrichowen (Rozóg). Pierwszych osadników wraz z sołtysem J.Bieberem było 38. Przywilej na prowadzenie karczmy w Rozogach 16 marca 1679 r. otrzymał pisarz leśny Georg Helwing, posiadał on prawo warzenia, pędzenia i sprzedaży piwa i gorzałki.
W 1786 r. utworzono w Rozogach filię urzędu celnego w Jańsborku (Piszu). Reskrypt Fryderyka Wilhelma II króla pruskiego z 22 października 1789 roku podniósł Rozogi (Friedricho­wen) do rangi miasteczka (Marktflecken) i jednocześnie zmienił nazwę na Friedrichshof. Odtąd Rozogi posiadały prawo do organizacji 6 jarmarków rocznie i jednego tygodniowego targu zwykłe­go w poniedziałek. Nadanie praw miasteczka spowodowało samorodne przekształcanie się Rozóg z osady wiejskiej o jednej ulicy w osiedle typu miejskiego z jedną główną ulicą rozszerzającą w cen­trum miejscowości w plac targowy. Od połowy XVIII wieku Rozogi należały do Urzędu Domenal­nego w Chochole, siedzibę urzędu domenalnego do Rozóg w 1853 roku przeniósł Friedrich Adam Heinrich Wischhusen. Rozogi liczyły wówczas 1588 mieszkańców.

Drewniany kościół zbudowano w 1665 r., pierwszym pastorem został Martin Grabowius wprowadzony na po­sadę dopiero w 1670 r. Kościół jak wiele innych świątyń w tamtych czasach, wkrótce spłonął (1700 r.). Strata była tym dotkliwsza, że spaleniu uległa nie tylko budowla, ale także mieszkanie pastora i księgi kościelne. Już 5 lat później, w 1705 roku, w Rozogach pojawiła się nowa świątynia o trwalszej konstrukcji. Podobnie jak obecnie w Jerutkach, kościół miał budowę szachulcową. Parafianie musieli jednak uzbroić się w cierpliwość. Zaplanowano bowiem, iż wnętrze świątyni otrzyma typowe bogate barokowe wykończenie. Zarówno ołtarz, ambonę i organy zamówiono w Królewcu(!), zaś zborowi przyszło czekać ponad dekadę na całkowite wykonanie wyposażenia. W 1716 roku świątynia otrzymała ołtarz i ambonę, a niedługo potem organy, które wyszły spod ręki Jana Josuego Mosengela z Królewca (twórcy m.in. znanych organów w Świętej Lipce). Strop kościoła został udekorowany roślinnymi motywami oraz inskrypcjami z Biblii. Na wieży kościelnej w 1719 r. zamontowano zegar słoneczny.
Niestety w 1867 roku wybuchł pożar, czego wynikiem było spalenie kościelnej wieży.
Zdecydowano, że zostanie wybudowana nowa świątynia, która będzie jeszcze większa i przestronniejsza od poprzedniej. Tak też się stało. Kościół z żółtej cegły, który możemy obecnie podziwiać, wybudowano w latach 1882–1885. Budowla została wzniesiona w neogotyckim stylu i cechuje się prostą formą z niewielką ilością detali. Korpus kościoła został przedzielony ostrołukowymi oknami oraz wzmocniony skarpami, do zdobień zaś zastosowano fryzy. Co czyni jednak tę budowlę tak wyjątkową? Przede wszystkim surowiec, który posłużył do wybudowania kościoła. Świątynia w Rozogach jest jedynym kościołem na obszarze południowych Mazur, który wzniesiono z wykorzystaniem żółtej cegły klinkierowej. Poświęcenie kościoła nastąpiło 15 grudnia 1885 r. Dokonał tego generalny superintendent D.Carus i superin­tendent dr Bercio.
Świątynia bez szwanku wyszła z zawirowań I oraz II wojny światowej

Do Parafii w Rozogach do roku 1937 należały wsie: Kwiatuszki (Groß-Blumenau, Klein-Blumenau), Borki Rozowskie (Borken), Stare Czajki (Alt-Czayken), Nowe Czajki (Neu-Czayken), Faryny (Farienen), Kowalik (Kowallick), Długi Borek (Langenwalde), Klon ( Liebenberg), Lipniak (Lipniak), Spaliny Wielkie (Groß-Spalienen), Kowalik (Waldburg), Wilamowo (Willamowen), Wysoki Grunt (Wyssockigrund), Występ (Wystemp), Zawojki (Zawoyken), leś. Brzozówka (Birkenheide), leś. Kopytko (Kopitko), leś. Sarna (Rehhof). W 1937 r. utworzono Parafię w Klonie. Trudno określić jakie wsie włączono do tej Parafii (brak dokumentów).

Kościół w Rozogach został sprzedany przez Konsystorz naszego Kościoła w 1977 r dla Kościoła Rzymsko - Katolickiego.
Obecnie kościół należy do Parafii Katolickiej PW. Świętej Marii Magdaleny.

---

Spychowo - wieś

Do 1945 r. obowiązywała niemiecka nazwa Puppen, pochodząca od staropruskiego pupele, oznaczającego bób lub groch. Nazwa Puppen oznacza w języku niemieckim słowo 'lalki'. W 1946 r. zastąpiono niemiecką nazwę Puppen, spolszczając ją na Pupy. W 1960 r. na wniosek mieszkańców zmieniono nazwę wsi na Spychowo. Pomysł wyboru takiej nazwy wziął się właśnie z Krzyżaków – na co wpływ miała również obchodzona wówczas z wielką pompą 550. rocznica bitwy pod Grunwaldem.

W drugiej połowie XV wieku nad Jezioren Spychowskim znajdował się zamek myśliwski, który jeszcze pod koniec XVI wieku był ponoć jednym z najpiękniejszych tego rodzaju budowli w Prusach. Około 1684 roku znajdowała się tu siedziba administracji leśnej wschodniej części kapitanatu szczycieńskiego. Około 1645 roku założono tu kuźnicę hutniczą, lecz została zburzona już około 1660 roku; poza tym we wsi działały smolarnie, węglarnie i dziegciarnie. To właśnie wokół nich rozwinęła się osada.
W II połowie XIX wieku powstał żeński klasztor filiponów, który w późniejszych latach został przeniesiony do Ekiertowa (obecnie Wojnowo). Intensywny rozwój miejscowości nastąpił po wybudowaniu w 1884 r. linii kolejowej ze Szczytna do Pisza. W Spychowie

wielokrotnie przebywała pruska księżniczka Anna Hohenzollern.

W 1898 roku powołano w Pupach parafię ewangelicką. Wcześniej Pupy należały do Parafii w Rozogach. Kościół został wybudowany w latach 1903 - 1905 (kamień węgielny położono 9 lipca 1903 r a poświęcenie nowego kościoła nastąpiło w dniu 2 kwietnia 1905 r.)
Kościoły w Spychowie, Gawrzyjałkach i Lipowcu zwano Kościołami Jubileuszowymi, gdyż zbudowano je w związku z 200-leciem królestwa pruskiego.
Kościół zbudowano w stylu neogotyckim, z masywną wieżą i ścianami przyporowymi, celowo nawiązując przy tym do rozwiązań stosowanych w państwie zakonnym.
Wnętrze ubogie w dekoracje: płaski biały sufit, prosty ołtarz, drewniana ambona, okna swym kształtem nawiązują do budowli zakonnych Na uwagę zasługuje krzyż na ołtarzu wykonany przez rzemieślników z Tyrolu (Austria). Organy wykonano w Królewcu. Kościół posiada 371 miejsc siedzących oraz był wyposażony w 3 dzwony (?). Zaprojektował go architekt Neier.

Do Pupskiej Parafii należały wsie: Bystrz (Bystrz), Kierwik (Kurwig), Theerofen, Leś. Szklarnia (Adamsverdruß), Niedźwiedzica (Bärenwinkel, Kolonia (Grünwalde), Pupy (Groß-Puppen), Pupki (Klein-Puppen), Racibór (Ratzeburg), Zyzdrojowy Piecek (Sysdroyofen), Wolfshagen z powiatu szczycieńskiego (Kreis Ortelsburg) - Koczek (Waldersee), Kurwien z powiatu piskiego (Kreis Johannisburg) - Połom (Polommen), Dieblitzthal, Sysdron z powiatu mrągowskiego (Kreis Sensburg).

Po II wojnie światowej nabożeństwa w Spychowie odprawiane były przez duchownych z Rozóg a po likwidacji Parafii w Rozogach przez księży ze Szczytna aż do 23 września 1979 r. W tym dniu, w trakcie odprawiania nabożeństwa przez ks. Alfreda Tschirschnitza, do kościoła wtargnęła grupa katolików pod przywództwem księży katolickich: ze Spychowa - ks. Władysław Duszę i Faryn - ks. Józefa Dziwaka. W wejściu do kościoła zaczęli odprawiać mszę a następnie zdjęto drzwi wejściowe do kościoła uniemożliwiając ewangelikom zamknięcie kościoła. Faktycznie było to siłowe zajęcie kościoła, gdyż później dorobiono klucze i uniemożliwiono ewangelikom korzystanie z kościoła. Podobny incydent miał miejsce tydzień wcześniej ale skończyło się jedynie na zakłócaniu odprawianego nabożeństwa. Po tym wydarzeniu zaczęły się dopiero negocjacje dotyczące nabycia kościoła przez Kościół Rzymskokatolicki. Mimo, iż nie sfinalizowano umowy kupna - sprzedaży już 28 sierpnia 1981 r. biskup Jan Obłąk erygował w Spychowie Parafię Rzymskokatolicką pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Ostatecznie, konsystorz Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego sprzedał kościół w Spychowie w dniu 23 grudnia 1981 r. podpisując w Warszawie stosowną umowę notarialną.

---

Świętajno - wieś

Miejscowość lokowana w 1686 r. w ramach osadnictwa szkatułowego. Wedle innych źródeł, miejscowość powstała w 1687 r. jako osada smolarzy. Była to osada targowa z prawem do 4 jarmarków w ciągu roku. W czasie I wojny światowej w Świętajnie spłonęło 140 domów oraz kościół. Po odbudowie miejscowość nabrała charakteru małomiasteczkowego. W 1933 r. w miejscowości mieszkało 1767 osób, a w 1939 r. – 1661 osób.
16 lipca 1938 r. w miejsce nazwy Schwentainen wprowadzono nazwę Altkirchen. 12 listopada 1946 r. nadano miejscowości polską nazwę Świętajno.

Parafia w Świętajnie powstała dość późno, bo utworzono ją dopiero na początku ubiegłego wieku. Młody zbór wkrótce mógł pochwalić się własną świątynią, którą wzniesiono w 1908 roku. Budowli nie oszczędziła jednak I wojna światowa – zaledwie 6 lat później, w 1914 roku, świątynia została zniszczona w wyniku działań wojennych. Jednak parafianie nie złożyli broni i zdecydowali o wzniesieniu nowego kościoła. Budowa trwająca 4 lata, od 1918 do 1922 roku, zaowocowała powstaniem świątyni połączonej zamkniętym krużgankiem z plebanią. Na zewnątrz kościół prezentuje się bardzo tradycyjnie – jest to budowla o zachowawczej, prostej formie. Wewnątrz czeka na nas jednak niespodzianka w postaci nietypowego układu wnętrza. Wejście główne zostało zamknięte prostą ścianą, zaś nad prezbiterium umieszczono wysoką wieżę. Budowla przetrwała II wojnę światową.

Do Parafii należały wsie: kolonia Swiętajna (Bieberthal), Chochół (Friedrichsfelde), Cis (Friedrichsthal), Gałąski -obecnie Cis (Galonsken), Kolonia (Grünwalde), Jeruty (Groß-Jerutten, Chajdyce (Neu-Jerutten), Łąck Wielki (Lontzig), Brele (Schönwaldau)

Brak danych dotyczących historii kościoła po II wojnie światowej. Wg autora książki "Die Kirchen des Kreises Ortelsburg" kościół pozostał w pierwotnym stanie do 1974 r. W 1978 zniszczone zostały organy, później pozostałe wyposażenie. Jedynie ławki pozostały nie naruszone. Dewastacje świątyń ewangelickich i ich zajmowanie "na siłę" zbiegły się z wyborami Karola Wojtyły na Papieża i objęcie funkcji metropolity warmińskiego przez bp. Józefa Glempa. Kościół w Świętajnie nie był, po II wojnie światowej, w prawnym posiadaniu Kościoła E-A w RP. To Skarb Państwa przekazał tę świątynię Kościołowi Rzymsko - Katolickiemu.
Obecnie mieści się w nim Parafia Rzymsko Katolicka PW. Św. Andrzeja Boboli

---

Szymany - wieś

Wieś lokowana 29 maja 1682 r., później grunty powiększono o nadania w Lasach Korpelskich. W 1797 istniała tu karczma, której właścicielem był Fryderyk Węgorowski. Na początku XX w. była to duża wieś mazurska z 1100 mieszkańcami. W 1860 r. na północ od Szyman, na nowiznach Lasów Korpelskich, w pobliżu dawnej smolarni, należącej do wsi, założono nową wieś, początkowo zwana Nowymi Szymanami (Neuschiemanen) (obecnie Nowiny).

Aż do roku 1910 (według innych danych do 1909)Szymany należały do Parafii w Szczytnie. W 1909 r. (lub 1910)) zapadła decyzja o utworzeniu nowej ewangelickiej parafii w  Szymanach. Postanowiono, że zostanie ona wyodrębniona z dotychczasowych obszarów Szczytna i Wielbarka. Początkowo nabożeństwa odbywały się w miejscowej szkole. Ewangelicy bardzo szybko doczekali się murowanego kościoła, który został wybudowany tuż przed wybuchem II wojny światowej, w 1938 roku. Pierwsze nabożeństwo w nowowybudowanym kościele odbyło się w czwarty adwent roku 1938. Obok kościoła zbudowano pomnik poświęcony żołnierzom poległym w czasie I wojny światowej. Pomnik zwieńczono konstrukcją, w której zawisły dwa dzwony. Po II wojnie światowej wieża została zburzona a dzwony ukradzione(?) (brak na ten temat danych). Pozostałości po pomniku i wieży zostały "uprzątnięte" przez katolickiego proboszcza. Zawirowania wojenne sprawiły, że świątynia w Szymanach stała się ostatnim ewangelickim kościołem wzniesionym na ziemi szczycieńskiej, co czyni ją najmłodszą budowlą wśród wszystkich świątyń w powiecie. Kościół został usytuowany na samym początku wsi, tuż przy ulicy. Jeżeli uważnie przyjrzymy się konstrukcji świątyni, to bez trudu dostrzeżemy masywną, zwartą budowę połączoną z lżejszym drewnianym dachem. Podobnie zaś jak w kościele w Księżym Lasku, drewniana wieża została wbudowana w zachodni szczyt dachu. Co więcej, zbór w Szymanach mógł cieszyć się głosem dwóch własnych dzwonów! Gdy przekroczymy próg świątyni, ujrzymy proste i skromne wnętrze – drewniany ołtarz, nad którym góruje sklepiony sufit, oraz ambonę. Bardzo też cieszy fakt, że kościół praktycznie bez szwanku przetrwał II wojnę światową.

Do Parafii w Szymanach należały następujące wsie: oczywiście Szymany oraz Nowiny (Neu-Schiemanen), Szymanki (Klein-Schiemanen), Leś. Dłogówko (Dlottowken), Papiernia -Leś. Wesołowo (Kutzburgmühle), Sasek Mały (Materschobensee), Ostowo (Ostau) - brak zabudowań, Sasek Wielki (Paterschobensee)

Do Parafii Ewangelickiej w Szymanach należała również plebania położona naprzeciwko kościoła. Po II wojnie światowej plebania nie była nigdy użytkowana przez ewangelików, gdyż została zajęta przez prominentnego działacza ówczesnych władz. Ostatecznie, to Skarb Państwa sprzedał ją osobie fizycznej.

Nabożeństwa ewangelickie odbywały się w Szymanach jeszcze w latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku. Szymany należały do Parafii w Szczytnie i obsługiwane były przez duchownych Naszej Parafii, a lekcje religii i nauka konfirmacyjna odbywała się w budynku prywatnym, u p. Ruth Wiącek, która również sprawowała opiekę nad kościołem i przygotowywała go do nabożeństwa. Niestety, nieruchomości kościelne nigdy nie zostały uznane jako własność Parafii E-A w Szczytnie. Ostatecznie Skarb Państwa sprzedał nieruchomość w Szymanach Kościołowi Rzymsko - Katolickiemu. Obecnie mieści się tutaj Parafia katolicka pw. Matki Boskiej Częstochowskiej.

---

Trelkowo - wieś

Wieś została założona w 1391 roku na 64 łanach,na prawie chełmińskim, nadanych przez komtura Walpot'a von Bassenheim braciom Stanisławowi (Stanislaus) i Maciejowi (Mathes)) na lokację wsi czynszowej; cztery z tych łanów przeznaczono dla kościoła, a sześć dla sołtysa.

Pierwszy kościół wybudowano prawdopodobnie już pod koniec XIV wieku. Był to kościół drewniany, który według różnych autorów przetrwał do XVIII wieku, kiedy to uległ spaleniu. Wydaje się to mało prawdopodobne, żeby pierwszy drewniany kościół mógł przetrwać około 350 lat. Pierwsze drewniane kościoły nie odznaczały się specjalnie solidną budową.
Pierwszym ewangelickim duchownym odprawiającym nabożeństwa w Szczytnie i Trelkowie był ksiądz Stephan. Został on odwołany z tej funkcji w roku 1538 z powodu głoszenia fałszywych nauk. Następcą jego był duchowny Stanislaus.
W miejscu spalonego drewnianego kościoła wybudowano w roku 1757 kościół w stylu barokowym, orientowany, salowy. Wzniesiono go na planie prostokąta, z kamienia polnego i cegły, a następnie otynkowano. Po stronie zachodniej znajduje się masywna dwukondygnacyjna wieża, nakrytą dachem namiotowym, z chorągiewką w szczycie. Po bokach korpusu usytuowano dwa kwadratowe aneksy. Kościół ogrodzono kamiennym murem.
W wystroju wnętrza: prosty ołtarz kazalny, neogotycka chrzcielnica, prospekt organowy oraz tablice z nazwiskami żołnierzy poległych w wojnach napoleońskich oraz pierwszej wojnie światowej. Kilka gotyckich rzeźb z kościoła w Trelkowie obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Mazurskiego w Szczytnie.
Przed kościołem: pomnik z pierwszej wojny światowej, w formie otwartej księgi. Pomnik upamiętnia mieszkańców parafii poległych w tej wojnie.
Przy kruchcie grób pastora Specowius'a z żeliwnym krzyżem.

Do Parafii należały wsie: Trelkówko (Klein-Schöndamerau),Dąbrowy (Damerau), Wólka Dąbrowska (Damerauwolka), Frencki (Frenzken), Stare Kiejkuty (Alt-Keykuth), Nowe Kiejkuty (Neu-Keykuth), Kobylocha vel Kobyłocha (Kobelhals), Linowo (Leynau),leś. Ułańsk (Ulonsk).

Po II wojnie światowej nabożeństwa w Trelkowie odprawiane były przez księży ze Szczytna - ks. Sachsa i ks. Jaguckiego. W latach 1951 - 1952 przeprowadzono remont kościoła. W lecie 1952 r. odbyło się nabożeństwo misyjne na zakończenie remonty. Świadkowie tych czasów twierdzą (Horst Rohmann), że kościół był wypełniony do ostatniego miejsca. Nabożeństwa odbywały się regularnie co dwa tygodnie.
Pierwsza konfirmacja po II wojnie światowej odbyła się 12 lipca 1953 r. Konfirmowano 6 dziewczyn i 5 chłopców, ale już w roku 1957 konfirmowano tylko 2 chłopców. Pod koniec lat siedemdziesiątych zakończono odprawianie nabożeństw w Trelkowie.

W dniu 23 grudnia 1981 roku kościół nabyły władze kościoła katolickiego. Poświęcenia budowli ku czci św. Maksymiliama Kolbe dokonał biskup Jan Obłąk w dniu 7 grudnia 1983 roku. Obecnie kościół w Trelkowowie jest kościołem filialnym Parafii Pw. Wniebowzięcia NMP w Szczytnie.

Wielbark - miasto

Wielbark został założony przez komtura krzyżackiego Fryderyka von Willenberga (1317–1327). Najpierw powstała strażnica krzyżacka, zwana Wildhaus. Wokół niej powstała osada bartników i hutników (wytwarzanie węgla drzewnego, dziegciu i smoły). Osada wzięła nazwę od strażnicy. W 1361 r. wymieniany w dokumentach był prokurator w Wielbarku. Murowany zamek wzniesiono pod koniec XIV w. Był on użytkowany jeszcze przez księcia Albrechta, potem popadł w ruinę. Na resztkach wzniesiono w połowie XVIII w. urząd domeny królewskiej – późniejszy ratusz. Pod koniec XIV w. przy zamku osadzano bartników, później także karczmarzy i hutników. W ten sposób powstały odrębne jednostki osadnicze: Bartniki, Rudy, Wieś Karczmarska, które wraz z Ostrówkiem (czyli dawnym zamkiem) złożyły się na Wielbark w obecnych granicach (Ruda, Wieś Karczmarska i Ostrówko włączone 21 lipca 1723 r.). Pomiędzy 1466 a 1657 miejscowość znajdowała się pod zwierzchnictwem Królestwa Polskiego jako lenno.

1 stycznia 2019 r. Wielbark otrzymał prawa miejskie

Pierwsza wzmianka o kościele w Wielbarku pochodzi z roku 1636, kiedy to Tatarzy zamordowali tamtejszego księdza i spalili kościół. W roku 1721 został zbudowany nowy drewniany kościół, który uległ zniszczeniu w roku 1819, W miejscu zniszczonego kościoła postawiono w latach 1825-1827 nowy kościół już murowany. Poświęcenie odbyło się w dniu 27 września 1827 r. Proboszczem Parafii był wówczas ks. Frenzel. Kościół zaplanował majster budowlany Schinkel a budowę prowadził majster Schimmelpfening. W dokumentach wymieniany są również: organomistrz – Buchholz z Berlina, rzeźbiarz – Biereichel z Rössel, malarz – Strange z Rössel, murarz Stamm i stolarz Stor z Neidenburg (Nidzicy)oraz stolarz Federmann z Wielbarka.

Kościół w Wielbarku należał do jednego z największych w południowej części Prus Książęcych. Zbudowany w stylu romańskim, wyposażony w ołtarz, ambonę i kamienną chrzcielnicę. W kościele znajdował się obraz „Wniebowstąpienia Pańskiego” z roku 1582 przebity szpadą przez Kozaków w roku 1914. Wieżę wieńczy orzeł z rozpostartymi skrzydłami o wysokości 4 stóp (125 cm) stojący na dwumetrowej miedzianej kuli, którego ofiarodawcą był Fryderyk Wilhelm. Zwieńczenie wieży pochodzi z kościoła zbudowanego w roku 1721.

Dzwony zostały podczas I wojny światowej użyte na cele militarne. Nowe zostały odlane na początku lat dwudziestych XX wieku. Pierwszy raz zadzwoniły w dniu 15 lipca 1922 r. Obecnie jeden z dzwonów znajduje się w kościele rzymsko – katolickim w Szczytnie przy ul. Niepodległości 11. Posiada podobne brzmienie jak dzwon Kościoła E-A w Szczytnie. Proboszczowie Parafii w Wielbarku do roku 1945: ks. Frenzel, ks. Schrage, ks. Czyggan, ks. Gauda, ks. Lange, ks. Stange, ks. Rosenberg, ks. Schmaltenbach, ks. Weidekamm.

Po II wojnie światowej Parafia w Wielbarku podlegała pod Szczytno. Nabożeństwa odprawiał ks. J. Sachs. W roku 1955 wikariuszem a od roku 1960 Proboszczem Parafii zostaje ks. Henryk Ćmok. Pełni tę funkcję do jesieni roku 1963, kiedy to zostaje Proboszczem Parafii w Szczytnie. Ostatnim duszpasterzem, głoszącym Słowo Boże do roku 1967 w Wielbarku, był ks. Edmund Schmidt.

Polskie prawo powojenne nie nadało praw własnościowych do nieruchomości kościelnych. Na podstawie przepisów uwłaszczeniowych z lat siedemdziesiątych jedynie nieruchomość plebanii została zwrócona Parafii E-A w Szczytnie, gdyż Parafia w Wielbarku już nie istniała. Sam kościół pozostał własnością Skarbu Państwa. Według planów z lat osiemdziesiątych w kościele miał powstać dom kultury. Rozpoczęto nawet prace modernizacyjne: zdemontowano ołtarz i pozostałe wyposażenie – brak danych gdzie i czy w ogóle zostały gdzieś zamontowane. Prace te przerwano. Dzięki p. Grzegrzowi Zapadce - ówczesnemu Wójtowi Gminy Wielbark (obcnie Burmistrz Miasta i Gminy Wielbark) podjęto na nowo prace renowacyjne. Zakończono je w 2017 r. Obecnie kościół służy miejscowym mieszkańcom jako obiekt, w którym odbywają, szeroko pojmując, imprezy kulturalne.

Plebania była wynajmowana dla mieszkańców Wielbarka na mieszkania. Obecnie lokale mieszkalne sprzedane zostały najemcom lokali.