Jako datę wprowadzenia chrześcijaństwa na terenie południowych Mazur, przyjąłem datę odprawienia pierwszego nabożeństwa w pomieszczeniu wydzielonym na ten cel. Z dokumentów historycznych nie wynika, kiedy się to odbyło. Należy jedynie przypuszczać, że miało to miejsce w pierwszym zameczku wybudowanym na terenie Szczytna.
Według profesora filozofii i historii z Królewca, urodzonego w Jabłonkach (wieś na trasie Szczytno - Nowe Kiejkuty – Dźwierzuty) Christopha Hartknochta - miało to miejsce w roku 1266. W swoim dziele „Stare i nowe Prusy” z roku 1684 stwierdza, że w roku 1266 został wybudowany z inicjatywy margrabiego Georga Friedricha, drewniany zamek w Szczytnie. Od imienia komtura elbląskiego Ortolfa z Trewiru, któremu podlegał cały obszar Galindii, zamek nazwano Ortolfsburgiem - później Ortelsburgiem. Zamek ten został spalony przez Litwinów w roku 1370. Później zbudowano w tym samym miejscu zamek z kamienia i cegły.

Pierwsze udokumentowane nabożeństwo odprawione zostało w dniu 30 listopada 1402 r., w trakcie wyświęcania zamkowej kaplicy PW. Św. Anny w nowo wybudowanym zamku. Prawdopodobnie obok zamku istniał także cmentarz, o czym świadczą m.in. szczątki ludzkie odkryte w XIX wieku podczas kopania wałów.

W dniu 5 września 1485 r, na mocy dokumentu wystawionego przez biskupa Mikołaja Tuengena, pierwszym proboszczem Parafii w Szczytnie PW. Św. Katarzyny zostaje Mikołaj z Rzekwuja (Gollub - „Historia miasta Szczytna”-„Geschichte der Stadt Ortelsburg”). Należy więc uznać, że w dniu tym istniał już Kościół w formie odrębnego budynku, zlokalizowany w miejscu dzisiejszego Kościoła przy ul. Warszawskiej.
Pierwsze kościoły były drewniane, w dodatku mieściły się w pobliżu drewnianej zabudowy mieszkalnej, co narażało je na często zniecane wówczas pożary. Narażone były również na zniszczenie, w wyniku prowadzonych w tym czasie wojen.
Kościół z roku 1485 spłonął w czasie wojny z Polską w latach 1520-1521. Został szybko odbudowany, prawdopodobnie jeszcze przed rokiem 1525, kiedy to pierwszym ewangelickim proboszczem zostaje ks. Stephanus, który służył Słowem Bożym nie tylko w Szczytnie ale również w Trelkowie (Schöndamerau) i Dźwierzutach (Mensguth). Nabożeństwa odbywały się co dwa tygodnie.

Niestety w wieku siedemnastym, kościół płonie czterokrotnie, tj. w roku 1638, 1653, 1669 i 1698. Po każdym pożarze Kościół był odbudowywany. W czasie odbudowy nabożeństwa odbywały się w „wielkiej sali” zamku.

Ostatni pożar zdarzył się w roku 1714.

W tym też roku rozpoczęto przygotowania do wzniesienia nowego, murowanego kościoła, który ostatecznie wybudowano w latach 1717-1719. Budowniczym był królewiecki majster (Maurermeister) MATZ, który otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 600 talarów, 50 Scheffel zboża(jednostka miary zboża o pojemności od 5 do 250 litrów) i 25 Tonnen (baryłek ?)piwa.
Król Fryderyk Wilhelm I, jako patron, ofiarował 10 000 cegieł, 20 000 dachówek, 200 ton wapna, belki i deski.

Brak wzmianek na temat prac budowlano -remontowych w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku.

Większe prace modernizacyjne przeprowadzono w latach 1906-1907, Nadbudowano wieżę, wykonano nowe pokrycie dachu, odnowiono wnętrza, ołtarz i ambonę. Prawdopodobnie wtedy też dobudowano kruchtę przed wejściem głównym. Wymieniono stolarkę okienną i częściowo drzwiową. Położono posadzkę.

W czasie I wojny światowej kościół, jako nieliczna budowla w mieście ocalała (patrz zdjęci powyżej), mimo iż m. Szczytno w 90 % zostało zniszczone w wyniku ostrzału artyleryjskiego w dniach 29 - 30 sierpnia 1914 r. wojsk rosyjskich pod dowództwem gen. Samsonowa. Całowitemu zniszczeniu uległy budynki proboszczówki mieszczącej się przy ul. Polskiej (czyt. rozdz. "pozostałe obiekty") Podobnie i w roku 1945 - sam kościół nie ucierpiał zbytnio, natomiast spalony został budynek Superidentury mieszczący się w miejscu obecnego biurowca Spółdzielni Mieszkaniowej i PKO oraz uszkodzony został bliźniaczy budynek obecnej Plebanii (przed II wojną światową zamieszkiwali w tym budynku II i III Proboszcz).

W okresie powojennym przeprowadzono niewielki remont w roku 1949. W roku 1959 otynkowano zewnątrz oraz wymalowano wnętrza w/g wskazówek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

W dniu 10 października 1970 r. o godz. 20 zauważono wydostający się z kościoła dym. W/g relacji p. Lorkowskiej (osoba prowadząca przez wiele lat, szkółkę niedzielną oraz chór)paliło się w dwóch miejscach - koło organów i przy ołtarzu, co świadczy o celowym podpaleniu. Oficjalna wersja natomiast stwierdzała, że pożar wybuchł w wyniku zwarcia instalacji elektrycznej. Spaleniu uległy organy i częściowo strop przy wieży. Pożar szybko ugaszono ale cały kościół wymagał odnowienia. Prace remontowe przeprowadzono w roku 1972 i na początku 1973 r.
Dnia 29 kwietnia 1973 r. w czasie uroczystego nabożeństwa poświęcono ponownie kościół. W uroczystościach udział wziął Biskup Kościoła bp. dr Andrzej Wantuła, kurator Diecezji Mazurskiej- p. Edward Głowacki, ks. Sikora oraz proboszcz parafii ks. senior Paweł Kubiczek.

W latach 1975 - 1976 wykonano nową elewację kościoła.

W styczniu 1984 r. pokrycie wieży zostało uszkodzone przez huraganowe wiatry. Zniszczeniu uległo pokrycie blachą tamburu wieży i częściowo iglica. Postanowiono również wymienić uszkodzone dachówki i zbutwiałe drewno. Koszt remontu został oceniony na kwotę 762 123 zł. Zakupiono większą ilość dachówek, które częściowo zostały wykorzystane przy remoncie dachu wieży w roku 2001.

Pod koniec XX wieku, w związku uszkodzeniami dachu jak i elewacji, Proboszcz Parafii i Rada Parafialna postanowili przystąpić do gruntowego remontu kościoła. Cele jakie sobie postawiono wydawały się zupełnie nie do osiągnięcia. Zaangażowanie się członków Rady Parafialnej bezpośrednio w przygotowanie odpowiednich dokumentów, wniosków o dotacje spowodowało jednak, że z pomocą Bożą, remont kościoła zakończony został w roku 2005.

„I otrzymacie wszystko, o co z wiarą będziecie prosić w modlitwie” (Mt.21,22)

Wykonano:

• rok 2000 - remont dachu budynku głównego (wyczyszczenie,przełożenie i uzupełnienie dachówek, wymiana zmurszałych części drewnianych)
• rok 2001 - remont dachu wieży
• rok 2002 - skucie uszkodzonego tynku wieży
• rok 2003 - położenie nowej elewacji na wieży
• rok 2004 - malowanie wieży oraz zmiana elewacji ścian od strony wieży
• rok 2005 - skucie uszkodzonego tynku bryły głównej, położenie nowego tynku, malowanie
• 4 wrzesień 2005 - uroczyste nabożeństwo dziękczynne na zakończenie remontu Kościoła- więcej na stronie "Kronika wydarzeń"

Realizacja remontu kościoła możliwa była dzięki wsparciu finansowemu:

• Fundacji Współpracy Polsko - Niemieckiej,
• Fundacji Bratniej Pomocy Gustawa Adolfa,
• Funduszu Kościelnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,
• Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie,
• ofiarności Parafian i byłych Parafian z Republiki Federalnej Niemiec.

Opis konserwatorski

Kościół usytuowany jest w centrum miasta przy skrzyżowaniu ul. Warszawskiej (Kirchenstrasse)z ul. Polską (Kasiserstrasse) i ul. Odrodzenia (Marktplatz). Obiekt dominujący w panoramie miasta. Monumentalna budowla, nawiązująca podziałami elewacji, detalem oraz kształtem otworów do stylu barkowego. Należy do najładniejszych świątyń na terenie powiatu szczycieńskiego. Założona na planie wydłużonego prostokąta, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i masywną wieżą, o korpusie rozczłonkowanym regularnie rozmieszczonymi półkolistymi oknami.

Kościół zbudowany jest z dużej ręcznie robionej cegły, z nieznacznym użyciem małego kamienia polnego, na zaprawie wapiennej. Fundamenty prawdopodobnie zbudowane są z dużego kamienia polnego granitowego. Nadbudowana część wieży z mniejszej cegły na zaprawie wapiennej. W wieży stalowe ankry na śrubę rzymską. Gzyms części korpusu drewniany profilowany.
W zakrystii sklepienie krzyżowe.
W nawie sklepienie pozorne z spłaszczonym łuku, z deskowym pułapem pod bitym do konstrukcji więźby.
W kruchcie północnej strop belkowy pod bity deskami na zakładkę. W kruchcie wieży strop belkowy nagi, z podciągami, w belkach owalne wycięcia na sznury dzwonów. Na nowszych poziomach wieży także stropy belkowe nagie na dwóch podciągach.
Więźba dachowa - "spod siekiery" ze znakami montażowymi trójkątnie nacinanymi od północy i rzymskimi od południa, na tyble, z oryginalnymi stalowymi kotwami.
Dach wyniosły dwuspadowy a w części ołtarzowej łamany wielobocznie, jednoprzestrzenny. Na korpusie głównym odeskowany na zakładkę, pokryty dachówką esówką, a w części wielobocznej karpiówką. Zakrystia i kruchta północna pokryta esówką. Hełm wieży pokryty drobną dachówką holenderką. Latarnia hełmu i tambur obite blachą miedzianą. Pierwotnie wieża zakończona była chorągwią z datą 1719 .
Posadzki za ołtarzem fragment oryginalnej z kwadratowych (25 x 25 cm) ceglanych płytek, w nawie między ławkami deski, a w przejściach betonowe czarne i szare w skośną szachownicę, podobne szare i czerwone w kruchcie północnej. W zakrystii w wejściu i przy kominku oryginalne wytarte cegły płaskie oraz stare deski. W kruchcie wieżowej ceramiczna lub betonowe z barwionymi narożnikami na czarno, a pod schodami oryginalne cegły płaskie. Na wieży podłogi deskowe białe. Na emporach podłogi z desek.
Empory dwu etapowe, wsparte na drewnianych kolumnach o toskańskich kapitałach, stojących na murowanych postumentach z drewnianą plintą. Kolumny podtrzymujące strop belkowy nagi, belki sfazowane ze spływami ostrołucznymi. Balustrada empory pełna, drewniana ramowo- płycinowa z proflilowanym parapetem.
Kubatura
- korpus do gzymsu - 3750 m³
- wieży do gzymsu - 1020 m³
- zakrystii do gzymsu - 100 m³
- kruchty północnej - 75 m³
Powierzchnia użytkowa
- nawy - 380 m²
- kruchty wieży - 18 m²
- kruchty północnej - 11 m²
- zakrystii - 18 m²

Rzeźbiony ołtarz powstał prawdopodobnie na początku XVII, możliwe, że około roku 1720 (w tym samym czasie co ambona)).
W środkowej części przedstawia sceny z życia Pana Jezusa: narodzenie, ukrzyżowanie, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie. Z obu stron znajdują się figury przedstawiające Marię z dziećmi, Martę w żałobie , dwóch apostołów oraz aniołów: dwa zasmucone anioły na wysokości sceny ukrzyżowania i dwa tryumfujące anioły na wysokości sceny zmartwychwstania. Całość przyozdobiona jest formami/detalami późnego baroku.

Ambona ufundowana została, jak głosi tablica u wejścia na ambonę, w roku 1719 przez urzędnika królewskiego ze Szczytna Christiana Fischera i jego małżonkę Reginę Holdschu.
Ambonę podtrzymuję posąg Mojżesza z otwartą księgą Dekalogu. Całość wieńczy baldachim z posągiem Jana Chrzciciela.

Brak danych dotyczących czasu powstania chrzcielnicy.
Ornamentyka świadczy, że pochodzi z tego samego okresu co ołtarz i ambona, tj z początku XVIII wieku.

Po obu stronach ołtarza wiszą olejne obrazy nieznanych malarzy:
- po lewej "Ukrzyżowanie"" z XIX w. "
- po prawej "Chrystus ratujący tonącego Piotra" z XIX w.
Jedynie na odwrocie obrazu "Chrystus ratujący tonącego Piotra" widnieje data 1890.

Dopiero w połowie XIX wieku jest wzmianka na temat budowy nowych organów. W roku 1860 wyceniono stare organy na kwotę 150 talarów. Jesienią 1862 zdemontowano je a w roku 1862 organomistrz Terletzki zbudował nowe organy. W roku 1907 zostały przebudowane i zmodernizowane a w latach trzydziestych dwudziestego wieku przerobiono je na organy elektryczne. Niestety w dniu 10 październik 1970, organy spłonęły.

W dniu 28.10.2007 r. odbyło się uroczyste nabożeństwo dziękczynne, na którym podpisano akt darowizny organów na rzecz Parafii.
Honorowy gościem był p. Helmut Tuttas - ofiarodawca organów. Należy przy tym podkreślić, że p. Helmut Tuttas, nie tylko zakupił organy ale opłacił również ich demontaż w Niemczech, transport do Szczytna i ponowny montaż w kościele w Szczytnie.

Więcej na ten temat na stronie "wydarzenia"

Dzwony odlane zostały w roku 1921 przez firmę lub firmy Urlich &Weule i zainstalowane w trakcie przeprowadzanego w latach dwudziestych XX wieku gruntownego remontu kościoła.

Na dzwonach widnieje napis URLICH & WEULE APOLDA BOCKENEM. Pod tą nazwą można odnaleźć dwie firmy: Gebrüder Urlich, Glockengiesserei AG. Apolda oraz Turmuhrenfabrik und Glockengießerei Johann Friedrich Weule z Bockenem. Siedzibami tych firm były miejscowości położone w Turyngii (Niemcy): Apolda między Weimarem a Jeną i Bockenem – na trasie Hannover - Gõttingen. Firma z Apolda zasłynęła miedzy innymi odlaniem w roku 1923 dzwonów Św. Piotra znajdujących się w katedrze w Kõln (Kolonia).

Każdy dzwon posiada inskrypcje w języku niemieckim:

Największy

Średni

Najmniejszy

Wcześniej były również trzy dzwony: dwa zostały odlane w roku 1819 lub w roku 1859 a ich fundatorami byli burmistrz Kowalewski i kupiec Link. Trzeci dzwon mający „wspaniałe brzmienie” (von herrlichem Klang), pochodził z wieży zamkowej. Niestety największy dzwon nie posiadał właściwego brzmienia, został więc w roku 1858 ponownie odlany przez ludwisarza Grossa z Królewca. Odlew ten również nie był najlepszy. W roku 1876 znów dokonano nowego odlewu. Należy domniemywać, że w czasie I wojny światowej dzwony zostały przetopione na sprzęt wojskowy.

Więcej na temat symboliki dzwonów można przeczytać
na stronie: www.seminare.pl/11/ - artykuł ks. Janusza Nowińskiego „ Dzwon w tradycji i kulturze Europy” – plik: nowinski.doc oraz na stronach miasta Apolda (www.apolda.de), określanego jako „ miasto dzwonów” (Glockenstadt Apolda), w szczególności na podstronie
http://www.apolda.de/sites_stadtportrait/04traditionen03glocken/deutsch.htm
i http://www.apolda.de/sites_stadtportrait/04traditionen03glocken/deutsch.htm opisującej muzeum dzwonów.

Zegary a faktycznie jeden mechanizm zegarowy znajduje się w specjalnym wydzielonym pomieszczeniu na ostatniej kondygnacji wieży. Wskazówki poruszane były, bo obecnie zegar jest nieczynnny, przy pomocy czterech wysięgników odchodzących od głównego mechanizmu.
Zegar pochodzi, jak stwierdza to Hugo Krüger w swej książce "Die Kirchen des Kreises Ortelsburg", z wieży starego zamku. We wrześniu 1902, kiedy to wieża starego zamku została rozebrana, zegar został zainstalowany na wieży kościoła.

W trakcie prac remontowych odkryto wejście do podziemi. Okazało się, że znajdują się tam zbezczeszczone szczątki doczesne jednej osoby dorosłej i dwójki dzieci.
Przy szczątkach znajdowała się zniszczona tablica nagrobna, której zdjęcie zamieszczono niżej.
Z dostępnych dokumentów jak i dodatkowych przedmiotów znajdujących się w podziemiu wynika, że grabieży dopuścili się prawdopodobnie żołnierze radzieccy w 1945 r. Po wojnie podziemie to zostało zamurowane z polecenia ówczesanego proboszcza ks. dra Alfreda Jaguckiego.
Uczyniono to samo w roku 2005. Ponownie zamurowano wejście pozostawiając szczątki w stanie pierwotnym.

Pierwszy dom mieszkalny dla ewangelickiego proboszcza, zwany wówczas "Widem" lub "Widmut", zbudowany został w pierwszej połowie XVI wieku u zbiegu dzisiejszych ulic: Polskiej i Warszawskiej.
Ze sprawozdania z wizytacji kościoła w roku 1541. wynika, że nie był to tylko dom mieszkalny ale całe gospodarstwo składające się, oprócz budynku mieszkalnego, ze stodoły, stajni, wozowni, szopy i budynku (pomieszczenia) ogrodowego. Zabudowania te, tak jak i kościół płonęły w latach : 1638, 1653, 1669 i 1698 i były ponownie odbudowywane.

W XIX wieku powstał u zbiegu ulic Polskiej i Warszawskiej (w miejscu dzisiejszego parkingu) okazały budynek z białej otynkowanej cegły z kopertowym dachem pokrytym czerwoną cegłą. Wejście główne było od ul. Polskiej (wówczas Kaiserstrasse).
Budynek ten spłonął w dniu 30 sierpnia 1914 w czasie ataku wojsk Samsonowa.

Po I wojnie światowej parcela, gdzie stał dom parafialny, została sprzedana z przeznaczeniem na obiekt sklepowo - biurowy.
Ze środków uzyskanych ze sprzedaży parceli wybudowano w latach 1921 - 1922 nowy budynek w miejscu dzisiejszego parkingu przed biurowcem Spółdzielni Mieszkaniowej "Odrodzenie". W budynku tym mieściło się mieszkanie Superintendeta, który był jednocześnie pierwszym proboszczem, oraz sala lekcyjna.

W latach 1915-1922 pierwszy proboszcz mieszkał w budynku czynszowym przy ul. Wielbarskiej (dzisiejsza ul. Wielbarska + ul. Curie-Skłodowskiej). Od roku 1919, w tym samym budynku mieszkał również trzeci proboszcz.
Po śmierci drugiego proboszcza, który posiadał własny budynek mieszkalny, wybudowano nowy bliźniaczy budynek parafialny z przeznaczeniem na mieszkanie dla drugiego i trzeciego proboszcza. W roku 1945 spłonął doszczętnie budynek superintendury, częściowemu zniszczeniu w wyniku uderzenia bomby uległa lewa część budynku parafialnego a mieszkanie w prawej części zostało całkowicie splądrowane. Zniszczenia były tak wielkie, że skierowany do pracy w Szczytnie ks. Jerzy Sachs musiał zamieszkać z dala od kościoła, przy ul. Konopnickiej. Dopiero po uporządkowaniu ks. Sachs zamieszkał w budynku parafialnym.

W roku 1952 odbudowano lewą cześć budynku, nieco ją powiększając. Uzyskano przez co duże pomieszczenie przeznaczając go na kaplicę. W kaplicy, do dnia dzisiejszego, odbywają się nabożeństwa w okresie zimowym.

Pod koniec lat siedemdziesiątych i na początku osiemdziesiątych XX wieku wybudowano, staraniem ks. seniora Pawła Kubiczka, nowy budynek, w którym na piętrze mieszczą się trzy pokoje gościnne i kuchnia, a na parterze trzy pomieszczenia garażowe.